Instytucja rozwodu, jak i separacji uregulowane zostały w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym.
Zarówno o rozwodzi, jak i o separacji orzeka Sąd. Z żądaniem rozwiązania małżeństwa przez rozwód, jak i z żądaniem orzeczenia separacji może wystąpić do Sądu każdy z małżonków. Zarówno w orzeczeniu rozwodowym, jak i w orzeczeniu o separacji Sąd wskazuje, czy i które z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia małżeńskiego. Jednakże na zgodne żądanie małżonków zarówno separacja, jak i rozwód mogą nastąpić bez orzeczenia o winie.
W wyroku rozwodowym, jak i orzeczeniu o separacji Sąd z urzędu rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnymi małoletnimi dziećmi obojga małżonków oraz o kontaktach rodziców z dziećmi, jak również orzeka o alimentach na rzecz dzieci, tj. w jakiej wysokości każdy z małżonków jest zobowiązany do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dzieci. Sąd w obu postępowaniach uwzględnia również pisemne porozumienie małżonków o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywania kontaktów z dzieckiem po separacji, jeżeli jest ono zgodne z dobrem dziecka.
Jeżeli małżonkowie zajmują wspólne mieszkanie - Sąd w orzeczeniu separacji, podobnie jak przy rozwodzie, orzeka także o sposobie korzystania z tego mieszkania, a także rozstrzyga o dodatkowych żądaniach małżonków na podstawie art. 58 KRO. Ponadto zarówno w przypadku rozwodu jak i separacji dopuszczalne jest żądanie przez jednego małżonka zasądzenia od drugiego małżonka alimentów na swoją rzecz. Nieco inaczej wygląda jednak okres trwania obowiązku alimentacyjnego wobec byłego małżonka, jak i wobec małżonka w separacji.
Zarówno po rozwodzie, jak i po orzeczeniu separacji ustaje wspólność majątkowa między małżonkami. Powstaje zatem rozdzielność majątkowa.
Ponadto oba przypadki wywołują podobne skutki na gruncie prawa spadkowego - tzn. zarówno ex małżonkowie, jak i małżonkowie pozostający w separacji nie dziedziczą po sobie w ramach tzw. dziedziczenia ustawowego. Mogą natomiast dziedziczyć spadek po byłym małżonku lub po małżonku w separacji na podstawie testamentu.
Warto zwrócić uwagę, że orzeczenie separacji nie jest dopuszczalne, jeżeli wskutek niej miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków albo jeżeli z innych względów orzeczenie separacji byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Podobnie jest w przypadku rozwodu.
Pomiędzy rozwodem a separacją zachodzą jednak istotne różnice. Po pierwsze - należy zwrócić uwagę, kiedy w ogóle rozwód i separacja nie są możliwe. Otóż Sąd może orzec o separacji, jeżeli między małżonkami nastąpił zupełny rozkład pożycia małżeńskiego. Natomiast w przypadku rozwodu konieczne jest spełnienie dodatkowej przesłanki, tj. aby rozkład pożycia był nie tylko zupełny ale również trwały. Co to oznacza w praktyce?
Zupełny rozkład pożycia małżeńskiego jest rozumiany jako całkowite ustanie więzi uczuciowych, fizycznych i gospodarczych między małżonkami. Spełnienie tej przesłanki jest warunkiem orzeczenia rozwodu, jak i separacji, przy czym w przypadku rozwodu - rozkład pożycia małżeńskiego musi być ponadto trwały.
Rozkład pożycia ma charakter trwały, gdy doświadczenie życiowe uzasadnia (biorąc pod uwagę okoliczności danej sprawy), że powrót małżonków do wspólnego pożycia nie nastąpi. Takie rozróżnienie przesłanek jest zgodne z ideą instytucji separacji, która nie wyklucza powrotu małżonków do wspólnego pożycia, ani też nie stanowi definitywnego zakończenia małżeństwa. Osoby pozostające w separacji orzeczonej przez Sąd pozostają z formalnego punktu widzenia w dalszym ciągu małżeństwem. Oznacza to, że nie mogą one np. wstąpić w kolejny związek małżeński. Kolejne małżeństwo jest bowiem prawnie dopuszczalne dopiero po orzeczeniu rozwodu (względnie po śmierci małżonka).
Niniejsza opinia porusza jedynie część kwestii związanych z rozwodem i separacją. Dalsze informacje można uzyskać w punktach nieodpłatnej pomocy prawnej oraz punktach nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego.